MS kan seksuele leven verstoren

Aan problemen is iets te doen

We praten niet gemakkelijk over ons seksueel gedrag en onze seksuele gevoelens. Dat wordt nog moeilijker als er complicaties bijkomen van een ernstige en onvoorspelbare ziekte zoals MS. Welke seksuele problemen doen zich voor als mensen MS hebben en wat is er bekend over de oorzaken? Zijn er behandelingen mogelijk en wat kunnen mensen zelf doen? Professor dr. Everaerd probeert antwoord te geven op die vragen.

Door: prof.dr. W.Th.A.M. Everaerd*

De diagnose MS en het omgaan met de emotionele gevolgen daarvan beneemt veel mensen de lust in seks. Dat is begrijpelijk, omdat seks naar de achtergrond verschuift in de prioriteiten van dat moment. Door het wegvallen van seks blijkt vaak pas hoeveel functies seks heeft. We noemen er een aantal: verbondenheid, lust, plezier, voortplanting, communicatie, intimiteit, kwetsbaarheid, identiteit.

Wie dit wil begrijpen beseft ook dat het ontbreken van seks een verarming kan betekenen voor de kwaliteit van leven. Dat is niet voor iedereen zo en ook niet voor iedereen in dezelfde mate. Het is wel een reden om stil te staan bij de gevolgen van MS voor het seksuele leven.

Oorzaken

De ervaring leert dat MS, naarmate de ernst van de ziekte toeneemt, desastreuze gevolgen kan hebben voor een aantal aspecten van de seksualiteit. De aard van de ziekte brengt met zich mee dat sensorische en motorische informatie, anders gezegd, de zintuiglijke en de motoriekbetreffende informatie, niet meer adequaat door de hersenen kan worden verwerkt.

Aantasting van de informatieoverdracht in het centrale zenuwstelsel en in het bijzonder in het ruggenmerg kan tot gevolg hebben dat de ‘lichamelijke expressie’ van seksuele gevoelens – zoals een erectie – niet meer tot stand kan komen. Opwinding kan verminderen, omdat de doorbloeding van de geslachtsdelen niet goed wordt aangestuurd.

Bij vrouwen wordt de schede minder vochtig. Dat kan stimulatie met vingers of door geslachtsgemeenschap pijnlijk maken. Bij mannen wordt de penis niet stijf, of niet stijf genoeg voor geslachtsgemeenschap. Zowel mannen als vrouwen krijgen dikwijls moeilijker een orgasme. Het kan meer tijd kosten of onmogelijk zijn om tot een orgasme te komen. Door beschadiging van de hersenen kan ook de intensiteit van de gevoelens verminderen, zowel bij opwinding als bij het orgasme. Zin in seks kan daardoor dikwijls afnemen.

De opgesomde veranderingen noemt men wel primaire oorzaken van seksuele problemen bij MS. De ziekte tast het neurofysiologisch mechanisme aan dat seksueel functioneren mogelijk maakt. Seksuele stoornissen kunnen zelfs een eerste symptoom zijn van MS. Uit de literatuur blijkt dat dit voor een klein aantal, ongeveer 10 procent van de patiënten geldt.

Secundaire oorzaken hangen weliswaar ook direct samen met MS, maar hebben meer indirect invloed op het seksueel functioneren. De belangrijkste zijn: vermoeidheid, depressie, spierkrampen, spierzwakte, en incontinentie voor ontlasting en urine. Deels bemoeilijken deze oorzaken het kunnen genieten van vrijen, maar ze kunnen ook lust en plezier onmogelijk maken.

De derde (tertiaire) groep van oorzaken hangt samen met de veranderingen die zich in iemands leven voordoen. We noemen hier de belangrijkste: de invloed van MS op relaties en seksualiteit en de daarmee samenhangende betekenis van seks voor patiënt en partner. Tenslotte kunnen geneesmiddelen tegen MS of tegen de secundaire gevolgen van MS ook invloed hebben of het seksueel functioneren.

Meer bij mannen

Op grond van studies blijkt dat MS de oorzaak is van veel seksuele stoornissen. Alhoewel MS bij mannen minder voorkomt dan bij vrouwen, komen bij mannen wel meer seksuele stoornissen voor. Bij mannen is het percentage ongeveer 80% – het loopt een beetje uiteen tussen verschillende onderzoeken – en bij vrouwen ongeveer 50%.

Bij mannen komen erectiestoornissen het meest voor, gevolgd door stoornissen in het ejaculeren, verminderd seksueel verlangen, en het uitblijven van het orgasme.

Bij vrouwen komt verminderd seksueel verlangen het meest voor, maar ook ongevoeligheid of vervelende sensaties aan de genitalia, minder vochtig worden van de schede, pijn bij coïtus of bij het inbrengen van vingers in de schede, en het uitblijven van het orgasme.

De invloed van geneesmiddelen loopt uiteen. Van ontstekingsremmers (corticosteroïdenbijnierschorshormonen; natuurlijke of synthetische hormonen die een ontstekingswerende en immunosuppressieve rol spelen in de behandeling van opflakkeringen bij MS. Meer...) worden positieve effecten gemeld maar het is onzeker waar dit positieve effect aan te danken is. Het kan zijn dat de patiënten zich met dit geneesmiddel in het algemeen beter voelen, zonder dat er een specifiek effect is op de seksuele functie. Van antidepressiva is bekend dat ze als bijwerking vaak een negatieve invloed hebben op seks.

De secundaire oorzaken zoals vermoeidheid, depressie, spierkrampen of spierzwakte, en incontinentie kunnen het plezier in seks ook behoorlijk vergallen. De negatieve gevoelens die deze verschijnselen veroorzaken wegen vaak niet op tegen de mogelijke beloning van het vrijen.

Het omgaan en leven met MS gaat ook de partner aan, ook voor haar of hem wordt het leven ingrijpend anders. Bij vrijwel alle chronische ziekten blijkt dat een directe invloed van de ziekte op seks een oorzaak kan zijn van relatieproblemen. Er kunnen ook door de ziekte relatieproblemen ontstaan die het seksuele functioneren beïnvloeden.

Dit alles overziend komt neer op het volgende. MS is oorzaak van veel seksuele problemen. De oorzaak van de seksuele problemen kan een ingewikkelde samenspel zijn van allerlei factoren. Te onderscheiden zijn primaire, secundaire en tertiaire factoren.

Bespreekbaar

Er is een aantal mogelijkheden om iets te doen aan de seksuele problemen die vrouwen en mannen met MS kunnen ervaren. Het is van groot belang om de problemen bespreekbaar te maken. Hulpverleners kunnen het ter sprake brengen van seksuele problemen gemakkelijker maken door hun patiënten uit te nodigen om erover te spreken. Het delen van zorgen omtrent het seksueel functioneren kan de last enigszins verlichten.

Bij veel mensen met chronische ziekten worden relatieproblemen aangewakkerd door de ziekte. Dat beïnvloedt weer de seksuele kant van de relatie. Andersom komt het voor dat seksuele stoornissen die door MS ontstaan de kwaliteit van de relatie verslechteren. De vanzelfsprekende rol van seksualiteit in de relatie valt weg.

Men moet zich opnieuw oriënteren en leren wat seks in de relatie kan betekenen. Seks had misschien een automatisch of spontaan karakter. Het spontane wordt door veel mensen hoog gewaardeerd. Dat kan een belemmering zijn om bewust met problemen bij het vrijen om te gaan.

Aan de stoornissen die direct samenhangen met MS is niet veel te doen. Voor sommige vrouwen helpt het om genitale stimulatie te versterken door het gebruik van een vibrator. Zij voelen zo weer meer opwinding. Pijn door het minder vochtig worden van de schede kan met een glijmiddel worden verholpen, waarbij het belangrijk is om voldoende van het glijmiddel te gebruiken. Het is namelijk opvallend dat veel mensen te zuinig met het glijmiddel omgaan.

Erectieproblemen kunnen tegenwoordig op veel manieren worden behandeld. Mechanische middelen kunnen een erectie ondersteunen als het niet lukt door stuwing van bloed in de penis. Operatief kunnen staafjes van kunststof in de penis worden gebracht. Als stuwing in principe wel mogelijk is maar niet goed wordt aangestuurd, kunnen geneesmiddelen helpen. Wat aangestuurd moet worden is het ontspannen van glad spierweefsel in de penis.

De stofjes die daarvoor zorgen kunnen direct in de penis worden geïnjecteerd of via de plasbuis worden ingebracht. Het gladde spierweefsel ontspant en gedurende de werkingstijd van het geneesmiddel is er een erectie. Een alternatief voor deze methode is de vacuümmethode. Met een eenvoudig apparaat wordt om de penis een vacuüm gemaakt, waardoor bloed in de penis kan stromen.

Viagra

Het geneesmiddel (Viagra®) ondersteunt het natuurlijke erectieproces. Het werkt alleen bij seksuele stimulatie, in tegenstelling tot de injectiemiddelen die zonder seksuele stimulatie een erectie bewerkstelligen.

Er is er een studie gedaan bij mannen met MS. De meeste mannen die deelnamen kregen een ‘bruikbare erectie’. De bijwerkingen zoals hoofdpijn, opvliegers, en neusontsteking, kwamen bij een klein percentage van de mannen voor. Het voordeel van Viagra is dat het geen injectiemiddel is, maar gewoon kan worden ingenomen.

Secundaire oorzaken zoals vermoeidheid en spasmen kunnen met beleid worden aangepakt. Om de last van vermoeidheid te verminderen moeten momenten gekozen worden die geschikt zijn. Spasmen kunnen worden verminderd met spierontspannende geneesmiddelen. Vóór het vrijen blaas en darmen legen voorkomt dat incontinentie spelbederver wordt.

Antidepressieve geneesmiddelen hebben een fameuze negatieve bijwerking op seks. Depressie op zich heeft dat effect ook. Men kan door het aanpassen van de medicatie proberen om de seksuele stoornis op te heffen.

Ten slotte is het van belang om in te zien dat aan seksuele stoornissen bij patiënten met MS veel oorzaken ten grondslag kunnen liggen. Dat vraagt zorgvuldige diagnostiek en wellicht het proberen van verschillende oplossingen. Een open oog voor de verstrengeling van zowel de strikt neurologische als psychologische en sociale oorzaken lijkt aangewezen.

* Prof.dr. W.Th.A.M. Everaerd is hoogleraar klinische psychologie aan de Universiteit van Amsterdam.

MenSen 2000, nr. 2