‘Stamceltransplantatie bij MS nog geen veilige oplossing’ (38)

MS-onderzoek in Nederland (38): dr. Sjef Copray

In Nederland is sprake van hooggekwalificeerd MS-onderzoek. Eind vorige eeuw extra gestimuleerd door de eerste MS-professor, dr. Chris Polman. Met hem begon MSzien negen jaar geleden deze artikelenserie. Sindsdien kwamen tientallen onderzoekers voorbij. Allen op zoek naar een stukje van de oplossing maar niemand nog met het definitieve totaalantwoord. Deze keer een vijftien jaar oude methode die nieuw leven lijkt ingeblazen, de zogeheten hematopoëtische stamceltransplantatie (HSCT). Vraag is wat toponderzoeker dr. Sjef Copray daarvan vindt.

Door: Raymond Timmermans

“Voor de meeste mensen met MS is het absoluut nog geen veilige oplossing, de ziekte te bestrijden met een vorm van stamceltransplantatie. Zij kunnen beter wachten op een veiliger methode en die zal er waarschijnlijk sneller zijn dan menigeen denkt”. Aldus de op dit gebied bij uitstek deskundige in Nederland, neurobioloog dr. Sjef Copray (*1952), Universitair Medisch Centrum Groningen (UMCG). Een van de oprichters van het daar sinds enige tijd fors aan de weg timmerende MS Centrum Noord Nederland.

Met zijn stellingname reageert hij op de ruime aandacht die diverse media de afgelopen tijd besteedden aan Boaz Spermon (*1983), een jonge Amsterdamse wetenschapper op het gebied van ruimtelijke ordening, architectuur en wat daarmee samenhangt.

RR MS-variant

Bij Boaz Spermon is in 2011 Relapsing Remitting MS (RR MS) geconstateerd. Een vorm van MS waarbij perioden met klachten afwisselen met geheel of gedeeltelijk herstel. Naar snel bleek heeft Boaz daarvan een zeer agressieve variant, die hem in enkele jaren zeer veel stappen achteruit deed gaan. In Nederland zijn vermoedelijk enkele honderden mensen met die RR MS-variant.

In een zoektocht naar mogelijkheden om iets aan zijn ziekte te doen, kwam hij op het spoor vanHematopoëtische Stamceltransplantatie, afgekort HSCT. Hematopoëtische stamcellen zijn letterlijk bloedvormende stamcellen, cellen die aanwezig zijn in de bloedfabriek van het menselijk lichaam, het beenmerg.

Door die cellen te transplanteren is voor mensen met RR MS het immuunsysteem als het ware teresetten, las hij. En ook dat ze op vier plaatsen in de wereld daarmee ver gevorderd zijn. Eén van die vier is het universitair medisch centrum van het Zweedse Uppsala.

Sinds de eerste week van maart 2016 is Boaz daar, om zich langs die weg, naar hij hoopt, van een betere toekomst te verzekeren en bovendien bij te dragen aan het wetenschappelijk onderzoek op dit gebied. Meestentijds in het ziekenhuis; tussendoor in een door hem en zijn moeder tot en met april gehuurd appartement.

Veel mensen volgen hem op afstand onder meer via het Forum op MSweb (Topic Anders Bekeken >> Stamcelnieuws) en via een internet-dagboek dat hij zelf bijhoudt, een weblog: www.opdebeen.nl. Geregeld verschijnt er een artikel over hem in een krant, af en toe een reportage op televisie.

RTL Late Night

Geen goed moment om Boaz in dat traject te storen, maar wel hoog tijd om wat dieper in te gaan op dit onderwerp. Dat kan met Sjef Copray.
Hoe je zijn naam eigenlijk uitspreekt?
“Koopraai – een beetje als Venray; een ray is een oud Nederlands woord voor een stuk land, een akker”.
Grijzend, inclusief zijn snor.

Boaz en hij kwamen elkaar tegen op woensdag 20 januari, in de studio van RTL4 in Amsterdam. Voor het programma RTL Late Night, gepresenteerd door Humberto Tan. Waar Boaz was, mede om er de aandacht op te vestigen dat Nederlandse verzekeraars de HSCT-route niet vergoeden en hij om die reden zelf geld heeft ingezameld voor zijn behandeling – in de kortste keren een ton bijeen gebracht door meer dan 2000 donaties.

MS Research

Sjef zat in de uitzending omdat hij door de Stichting MS Research, die over het item was benaderd, naar voren was geschoven. “MS Research wilde met mijn inbreng vooral bereiken dat de volgende ochtend niet heel MS Nederland aan de telefoon zou hangen om een zelfde behandeling te vragen of misschien wel te eisen. Daar kon ik eigenlijk geen nee op zeggen. Ik ben weliswaar geen arts, maar wel de enige in Nederland die met een onderzoeksgroep op dit moment bezig is met stamcellen in het kader van MS”.

Hij kreeg overigens van RTL maar twee minuten. “Natuurlijk gekkenwerk; vijf uur onderweg voor twee minuten en dan nog ‘s nachts terug in extreem dichte mist en gladheid. Toch heb ik wel positieve reacties gekregen op mijn nuanceringen en mijn waarschuwingen. En dus was mijn gang naar Amsterdam niet helemaal voor nop”.

Wat hem achteraf wel dwarszit is, dat hij niet de suggestie in de uitzending kon voorkómen dat Nederland met deze methode achterloopt. “Het tegendeel is waar. Nederlandse MS-wetenschappers zijn op dit gebied in het verleden juist zeer actief geweest. Ruim tien jaar geleden is aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam al HSCT uitgetest, maar onmiddellijk stopgezet vanwege de enorme risico’s, en het overlijden van twee MS-patiënten die een dergelijke therapie hadden ondergaan. Daar is toen besloten om eerst te zoeken naar alternatieve, veiliger combinaties van nieuwe effectieve medicijnen voor deze meest agressieve RR MS-vorm”.

BBC

De uitzending van RTL was twee dagen nadat de BBC ruim aandacht had besteed aan de in het Engelse Sheffield met dezelfde therapie behandelde MS-patiënte Holly Drewry, die ook aan tafel zat bij de RTL-uitzending (Boaz (links) op de foto met Holly Drewry en Humberto Tan).

Voor de Stichting MS Research toen al aanleiding om in een persbericht te wijzen op de risico’s van deze behandeling en dat die zeker niet voor alle mensen met MS geschikt zal zijn. Op 25 januari gevolgd door een nieuwsbrief van het MS-centrum van de Erasmus Universiteit, met onder meer een verwijzing naar wereldwijd het eerste grootscheepse onderzoek juist in Rotterdam dat nota bene heeft geleid tot een internationaal bruikbaar protocol voor hoe om te gaan met HSCT. Plus de stelling: “Iedere dokter die suggereert dat een patiënt met MS, die al heel veel jaren in de rolstoel zit (…) ineens opstaat door zo’n stamceltherapie, is een foute dokter. Dat kan namelijk niet”.

Hype

Sjef Copray. “Heel jammer dat dit nodig is. Maar het moet omdat er enorm veel onbegrip is over dé stamcel. Die wordt nogal hyperig en hijgerig volkomen ten onrechte gezien als een kennelijk voor alle kwalen werkend middel. Bovendien: alsof er één type stamcel is. Dergelijk onbegrip heeft grof, misdadig misbruik mogelijk gemaakt in tal van obscure zogenaamde stamcelklinieken”. Klinkt hard, al zegt hij het nog tamelijk vriendelijk, een beetje terughoudend, ingetogen.

Hij benadrukt dat het gaat om een risicovolle behandeling. “In de basis komt die erop neer dat je onder meer met zware chemo eerst de agressieve immuuncellen die bij MS het zenuwstelsel aantasten, gaat vernietigen, en die daarna vervangt door onschuldige immuuncellen uit de eigen, getransplanteerde hematopoëtische stamcellen. Dat kan lukken, maar je mag niet uit het oog verliezen dat het volledig vernietigen van al je immuuncellen natuurlijk erg risicovol is, zoals helaas ook is gebleken”.

Niet bij andere MS-vormen

Naar zijn oordeel lijkt het erop dat deze methode in elk geval niet werkt bij andere vormen van MS, maar alleen bij een klein segment van RR MS-patiënten. “En ook niet bij mensen die de ziekte al meer dan tien jaar hebben. Want bij hen zijn zenuwcellen dan al afgestorven en is herstel op dit moment helaas nog onmogelijk.

Bij mensen als Boaz gaat het om verlammingsverschijnselen, ontstaan doordat zenuwcellen zijn belemmerd in hun werking, zenuwbanen zijn geblokkeerd. Daar valt dan nog wat aan te doen. Maar voor de meeste MS-patiënten zullen de huidige medicijnen gewoon veel beter en veiliger zijn. Vandaar dat momenteel geen enkele MS-neuroloog in Nederland echt geïnteresseerd is om deze stamceltherapie toe te passen. Ik moet er wel aan toevoegen dat in Uppsala, waar Boaz zit, methodes worden beproefd om maar een beperkt aantal van de immuuncellen te vernietigen en daarmee dus de behandeling minder riskant en wellicht effectiever te maken”.

Dus is het misschien toch een goed idee om, wat Boaz Spermon wil met de door hem inmiddels opgerichte stichting Op de Been, te proberen dezelfde therapie ook voor mensen in Nederland bereikbaar te maken?

Sjef Copray is daar terughoudend in. “Dat iemand als Boaz, met zeer heftige, levensbedreigende aanvallen op zijn lichaam, niet meer reagerend op medicatie, hiervoor kiest… dat begrijp ik. Hij weet ook heel goed waarmee hij bezig is en wil kost wat kost voorkomen dat er blijvende schade in zijn hersenen optreedt. Maar nogmaals, voor vele anderen met meer gangbare vormen van MS is dit, wat ik heb genoemd, een paardenmiddel, nog absoluut geen veilige oplossing”.

Ervaren

Sjef Copray geldt in zijn vak als een ervaren rot. Medische biologie gestudeerd aan de Vrije Universiteit Amsterdam, 1980; tot doctor gepromoveerd aan de Universiteit . Van Groningen in 1984. Daar gebleven – “al voel ik me nog steeds Amsterdammer”. In zijn jongere jaren alleen enkele periodes verbonden geweest aan de universiteit van Washington, Seattle, USA, en die van Auckland, Nieuw-Zeeland. Getrouwd; twee zoons.

Eind april gaat hij met vervroegd pensioen, maar blijft nog een tijd aan het werk. “Al was het alleen maar omdat er nog vier mensen zijn die ik wil begeleiden bij het proefschrift dat hun de doctorstitel moet bezorgen”. En tussendoor, zoals nu, om wat uitleg te geven over het wetenschappelijke onderwerp waarmee hij al een kwart eeuw bezig is.

Spectaculair

In Groningen werkt hij nog mee aan een experiment waarbij wordt nagegaan of herstel mogelijk is van de bij MS kapot gaande, vetachtige isolatielaag, de myelineVetachtige, witte stof die in de vorm van de zogenaamde myelineschede de zenuwvezels isolerend omhult. De myeline draagt bij tot een efficiënte zenuwgeleiding; bij myelinebeschadiging, zoals bij MS, loopt de zenuwgeleiding mank of is ze zelfs afwezig. Dit kan leiden tot diverse symptomen. Meer..., rond de uitlopers van zenuwcellen. Ook met gebruikmaking van stamcellen. “Daar zijn we steeds meer op gefocust, omdat juist dat verantwoordelijk blijkt te zijn voor de meest invaliderende aspecten van MS en daarvoor tot nog toe geen enkele therapie bestaat”.

Op die weg heeft Copray, zoals hij het zelf noemt, fundamentele stappen gezet, breed en internationaal erkend. “We hebben het inzicht verworven hoe een stamcel uit het hersenweefsel, een zogeheten neurale stamcel, zich deelt en hoe die heel specifiek in een ander celtype te veranderen is, te differentiëren, zelfs tot oligodendrocyten – en dat zijn nou precies de myeline-producerende cellen.

Ons onderzoek om op deze manier, met toepassing van stamcellen, het verloren gegaan myeline te repareren, heeft spectaculaire resultaten opgeleverd. We hebben namelijk aangetoond dat uit stamcellen van de MS-patiënt zelf onuitputtelijke hoeveelheden reserve-oligodendrocyten kunnen worden gemaakt, die na injectie in de hersenen op zoek gaan naar de MS-littekens, de laesies en daar nieuw myeline gaan vormen. Dat het cellen zijn van de MS-patiënt zelf is heel belangrijk want dat voorkomt afstoting na implantatie”.

Daarbij draait het sinds kort vooral om een therapie met een drieletterige afkorting: IPS, wat staat voor het Engelse begrip Induced Pluripotent Stemcells. Een zeer veelbelovende therapie voor mensen met MS.

Alle reden om daar in de volgende aflevering van deze serie verder op in te gaan, opnieuw met dr. Sjef Copray.

Eerder verschenen in MSzien, jaargang 15, april 2016