Myelineherstel: maatwerk (47)

MS onderzoek in Nederland, #47: dr. Wia Baron, ‘gliabioloog’:

Myelineherstel: maatwerk met diverse middelen

Al een kwart eeuw is dr. Wia Baron op zoek naar hèt middel om bij MS beschadigde myelineVetachtige, witte stof die in de vorm van de zogenaamde myelineschede de zenuwvezels isolerend omhult. De myeline draagt bij tot een efficiënte zenuwgeleiding; bij myelinebeschadiging, zoals bij MS, loopt de zenuwgeleiding mank of is ze zelfs afwezig. Dit kan leiden tot diverse symptomen. Meer... te herstellen. De isolatie tussen vitale hersenverbindingen. Al vaak heeft ze gedacht er bijna te zijn. Maar nu zegt ze toch weer: “Ik denk dat er verschillende myelineherstellers nodig zijn, afhankelijk van de aard van de ontstekingshaarden. De kans is zelfs groot dat er verschillen moeten worden gemaakt per individuele patiënt. Dat maatwerk nodig is met diverse middelen”.

Door: Raymond Timmermans

Dr. Wia Baron (*1969) geldt in Nederland als een van de koplopers in onderzoek naar herstel van de bij MS beschadigde myeline, de isolatielaag van verbindingen in het centrale zenuwstelsel. Nodig voor een snelle geleiding van de signalen. Wia is verbonden aan het MS Centrum Noord Nederland (MSCNN), een conglomeraat van artsen en onderzoekers met daarin onder meer het Universitair Medisch Centrum Groningen (UMCG). Wat het myelineonderzoek betreft internationaal in de voorlinies. Wia Baron is er de wetenschappelijke coördinator van al het onderzoekswerk.

Met als haar grootste teleurstelling, dat het niet zo snel gaat als ze wil. “Natuurlijk, dat komt mede omdat MS een complexe ziekte is. Bij mensen met MS faalt het vermogen om verdwenen myeline opnieuw aan te maken, remyelinisatieHet - gedeeltelijk - terugvormen van een myelineschede om een zenuwvezel, waarvan de myelineschede eerder is verdwenen. Meer.... En dat kan per individu en per aangetast gebied in het centrale zenuwstelsel ook nog eens een andere oorzaak hebben. Maar dat we er nog niet zijn komt helaas ook doordat de financiële middelen te beperkt zijn, met name voor belangrijk fundamenteel onderzoek”.

Studeerde in Groningen biochemie; combinatie van biologie, de leer van levende wezens, en chemie, scheikunde, de studie van de samenstelling van stoffen. Had immunologie als bijvak, de biologische wetenschap die onderzoek doet naar het immuunsysteem. Na het behalen van haar doctorstitel aan het werk in het herseninstituut van het Britse Cambridge (1999-2001) en sinds 2002 verbonden aan het UMCG. Daar nu celbioloog, kenner van de kleinste onderdelen van het menselijk lichaam. Noemt zichzelf het liefst ‘gliabioloog’, met een verwijzing naar gliacellenGliacellen of gliale cellen, de niet zenuwcellen in het centrale zenuwstelsel. Astrocyten, microglia en oligodendrocyten zijn gliacellen. Meer..., de verzamelnaam voor cellen die het hersenverkeer verzorgen.

MS Research

Weelderige haardos, blauwgroene ogen, brede glimlach, snelle prater. Treedt niet zo vaak naar buiten met dit onderwerp. “Het is niet zo dat ik me wegstop hoor. Maar het klopt dat ik niet altijd vooraan sta”. Af en toe op internationale congressen, zoals het vierjaarlijkse symposium van het MSCNN. Soms een lezing voor een groep mensen met MS in de regio. Of op bijeenkomsten van de Stichting MS Research, waar zij lid is van de Wetenschappelijke Raad. En in een filmpje van de campagne Kiss Goodbye to MS Challenge 2018 van deze voor MS-onderzoek belangrijkste Nederlandse geldinzamelaar MS Research Nederland.

De beelden van dat filmpje zijn gemaakt in het labkwartier van Wia, op de tiende verdieping van het gebouw van het UMCG. “Aan de noordkant, met mooi uitzicht op de stad en omstreken”. Daar zit haar hele onderzoeksgroep. Gemiddeld een mens of tien. “Een wisselende samenstelling, want doorgaans bestaat een derde van de groep uit studenten, de meesten voor een project van een half jaar, sommigen langer”.

Heeft steeds minder tijd om zelf labwerk te doen. “Ben vooral bezig met het begeleiden van mijn onderzoeksgroep, het schrijven van artikelen en subsidieaanvragen, diverse commissies, onderwijs, binnen- en buitenlandse congressen. Wat ik in het lab nog zelf doe is het aankleuren van cellen en het daarna analyseren onder de microscoop”. Voor dit artikel zond ze daarvan het beeld dat te zien is op deze pagina.

Oligodendrocyten

Een opname van oligodendrocyten, basiselement in het zenuwstelsel. Waarvan de voorlopers, de cellen in ontwikkeling, verantwoordelijk zijn voor de productie van myeline rondom de zenuwuitlopers, de verbindingsknooppunten. “Uit onderzoek van hersenen van overledenen blijken bij ongeveer een derde van de MS-ontstekingsplekken, de laesies, die voorlopercellen niet aanwezig. En bij de overige tweederde zijn ze er wel maar zitten er remmende factoren in. Waar dit het geval is vertraagt de doorgifte van hersensignalen en dooft die zelfs op den duur uit, zodat lichaamsfuncties kunnen uitvallen”.

Geboortig Friezin. Heet eigenlijk Wietske, een oud-Friese naam. “Ik ben vernoemd naar mijn Beppe, mijn oma van moederskant. Om verwarring te voorkomen ben ik toen Wia genoemd, kort en krachtig”. Spreekt zelf geen Fries. “Versta het wel. En het Friese volkslied kan ik ook nog wel meezingen”.

Tot haar achttiende in Friesland gewoond, daarna in Groningen en intussen weer in Friesland want woont sedert 2002 in Heerenveen. “Was iets handiger voor ons. Mijn partner zat vooral aan de andere kant van het land”. Twee zoons, 16 en bijna 19 nu.

Meer sporen tegelijk

Als onderzoeker onderweg op vele sporen tegelijk. En een enkel spoor lijkt dichterbij het eindstation dan het andere. Het meest enthousiast op dit moment over het reguleren van het eiwiteen chemische stof, die is opgebouwd uit een aaneenschakeling van kleine moleculen (aminozuren. Die bevatten als kenmerk alle stikstof. Van die aminozuren zijn er 20 verschillende. De volgorde waarin ze aan elkaar geknoopt worden is geregeld vanuit de kernen van de cellen volgens een daarin opgeslagen vaste volgorde van 4 stoffen, de 'basen'. De volgorde waarin de basen aan elkaar geknoopt zijn is dus bepalend voor de samenstelling van een eiwit. Zo'n streng basen vormt samen een molecuul DNA. Het bevindt zich in één van de kernlissen in de kern -zie chromosomen. Een hoofdtaak van eiwitten is het regelen van de stofwisseling - zie enzymen. Eiwitten kunnen ook dienen als bouwmateriaal voor het lichaam. Ze maken dan onderdeel uit van de stofwisseling. Meer... fibronectine. “Dat eiwit heeft iedereen voor heel veel herstelprocessen. Maar bij MS blijkt het de productie van myeline te verstoren doordat het gaat klonteren. Normaal moet fibronectine er in het zenuwstelsel voor zorgen dat de voorlopercellen van de oligodendrocyten zich gaan vermeerderen. Als dat proces klaar is moet de fibronectine wegwezen.

Maar dat blijkt dus vaak niet het geval. We testen een stofEen in de biochemie vóórkomende natuurlijke en scherp te onderkennen en te beschrijven chemische stof, bijvoorbeeld het aminozuur alanine (C3NO2H8), glucose (C6O6H12) als bestanddeel van glycogeen enz. enz. Meer... waarmee we dat negatieve effect kunnen beïnvloeden. Het probleem daarbij is dat die stof niet zomaar de hersenen binnen gaat en dat we daar een apart verpakkingsmiddel voor nodig hebben. Daar zijn we nu druk mee bezig”.

Dan is er het spoor via galectine-4. “Een eiwit dat bindt aan antennes op voorlopercellen. Die antennes zijn als het ware een schakelaar voor de aanmaak van myeline. Galectine-4 zet die schakelaar uit. Maar bij mensen met MS staat de schakelaar altijd aan. Dit remt de heraanmaak van myeline, en die heraanmaak is nodig om afsterving van de zenuwen te voorkomen. We zijn nu op zoek naar de identiteit van de schakelaar en middelen om die schakelaar bij mensen met MS te bedienen”.

Een apart spoor betreft de zogeheten extracellulaire matrix, een complex van eiwitten tussen de cellen. Fibronectine is een van die eiwitten. “Je moet die matrix zien als de steigers van een gebouw, een raamwerk. Vandaaruit wordt er aan het gebouw gewerkt. Maar die steigers moeten weg als het af is, of in elk geval bijna af. En dat gaat bij MS niet goed. Hebben we een eiwit voor nodig dat gecodeerd is met MMP7, een eiwit dat bij MS niet aanwezig is in de aangetaste gebieden…”.

MS-urine

En dan is er ook nog de iPS celtechnologie, induced Pluripotent Stem cells. Dat begrip kennen we van Sjef Copray, ook UMCG, deel 39 in de serie. Een ontdekking van de Japanse bioloog Shiniya Yamanaka. Daarbij hebben we het over een soort embryonale stamcellen, die na enige herprogrammering elke lichaamscel kunnen namaken, ook de cellen waar het Wia om te doen is.

“Daarvoor komt er hier de MSiPS Biobank. Heeft het MSCNN geld voor gekregen van de Vriendenloterij. En we gaan als basis daarvoor urinecellen gebruiken van mensen met MS. Ook van hun broers en zussen, trouwens, om te kunnen kijken of de genetische band belangrijk is of juist niet. We controleren die bevindingen daarom ook met urine van mensen zonder familieband.

Wondermiddel

Haar hoofdboodschap bij dit al is, dat als we myeline willen herstellen, dit maatwerk zal moeten zijn en dat één middel waarschijnlijk onvoldoende zal blijken. “Al wil ik toch niet helemaal uitsluiten dat we misschien alsnog één wondermiddel ontdekken…”.

Waarna ze vrijwel meteen weer gaat twijfelen. “Dat wondermiddel moet dan wel verscheidene eigenschappen hebben. Zou dan wel een middel moeten zijn dat zowel bruikbaar is voor de MS-laesies in wat we noemen de grijze stofDe gebieden in de hersenen die met zenuwcellen gevuld zijn. Deze gebieden zien er grijs uit als je de hersenen doorsnijdt en bekijkt. Meer..., die met zenuwcellen gevuld is, als in de witte stof, het gebied van de zenuwverbindingen. In de hersenen maar ook in het ruggenmerg. En oké dan heb je sowieso ook daarin twee typen: mèt voorlopercellen en zonder. Dus heb je ook nog steeds die schakelaar nodig… plus hardware en software…”.

Amerikaanse rock

Van haar werk even af te brengen met een stukje Amerikaanse rock, Red Hot Chili Peppers, bijvoorbeeld. “Ik heb ze meerdere malen gezien. Vroeger ging ik vaak naar concerten en festivals”. Ook liefhebber van U2. “En natuurlijk Pearl Jam. Daar ga ik over een paar weken lekker voor naar de Ziggo Dome in Amsterdam”.

Gedreven onderzoeker. In 1994 begonnen aan haar eerste onderzoeksproject en nu nog steeds bezig.

We nemen haar niks kwalijk, maar toch: hoe lang gaat het nog duren?
“Moeilijk te beantwoorden. We hebben al heel wat proeven gedaan maar we moeten nog helemaal beginnen aan het testen met echte patiënten”.

Dan het spannendste: wat gebeurt er als jullie bij het afgaan van al die sporen uiteindelijk dat werkzame procedé voor myelineherstel vinden?
“Dan hebben we natuurlijk een farmaceut nodig die de noodzakelijke medicamenten kan produceren”. Waarna het riedeltje weer opnieuw begint want ook dat moet allemaal uitgetest in diverse fases, met diverse 6medische centra.

Al met al vijf jaar nog?
“Ach… Reken toch maar langer”.

Eerder verschenen in MSzien 2018, nr. 2